Isto é, máis ou menos, o que dixen o pasado mércores en Lugo na presentación do ciclo de road movies:

A pobreza e o éxodo. Os camiños da vida

En primeiro lugar, moitas grazas pola súa presenza, e moitas grazas tamén á Fundación Caixa Galicia por terme outorgado a oportunidade de presentar en Lugo este ciclo de cine dedicado ás road movies, ás películas que transcorren nas estradas relatando viaxes que son necesariamente iniciáticas ou transformadoras, porque todas as viaxes o son, dun xeito ou doutro. O que fai humano ao ser humano é xustamente a capacidade de aprender e de adaptarse, de sorprenderse diante doutras paisaxes e doutras xentes nas que recoñecemos a nosa mesma vontade da comunicación. Viaxar é sempre descubrir; outra cousa distinta é trasladarse, ou facer turismo.

Podemos atopar o espírito da “road movie” practicamente ao longo de toda a historia do cine, pero é evidente que foi nas últimas dúas ou tres décadas cando este (sub)xénero se fixo especialmente visíbel. As viaxes por estrada reveláronse como unha escusa argumental perfecta para ter a varios personaxes pechados no espazo reducido dun coche ou dun autobús, obrigados a convivir e a relacionarse, ás veces contra a súa vontade; case como nun reality show dos da televisión, pero máis honesto, con emocións tan verdadeiras que non necesitan ser magnificadas. Ademais é un xénero barato, en xeral sen grandes decorados e con repartos reducidos; moi apropiado, pois, para os orzamentos sempre extremadamente limitados do cine independente (mesmo hai un caso real de road movie cuxa orixe é unha aposta entre un produtor e un director en relación a se era ou non capaz de rodar un filme cunha cantidade de cartos non superior duns vinte mil euros: A viaxe, de Jan Sverak). Por outra parte, o gusto por movernos, por desprazarnos, é tan natural en nós que é moi difícil non sentirse como mínimo atraídos por un filme que o que nos conta é xustamente iso. Desprazarse en coche ou en tren é como vivir dentro dun travelling: o paraíso para un cinéfilo.

A serie de oito road movies que nos propón este ciclo lévanos dunha mítica comedia de Frank Capra, Ocorreu unha noite (1933), aquela na que Claudette Colbert nos ensinou a facer auto-stop e que arruinou aos fabricantes de camisetas ao revelarnos que Clark Gable non as usaba, até a máis recente Entre copas, de Alexander Payne, as vacacións polos viñedos californianos dunha parella de amigos na véspera da voda dun deles e que lles serve para comprender que o tempo pasa infelizmente para todos, deixando atrás esperanzas e ilusións. Tamén un título emblemático da contracultura de finais dos sesenta, Easy rider, con Dennis Hopper e Peter Fonda e unha banda sonora inzada de temas rockeiros que daba a entender moi ben o cambio radical que Hollywood estaba iniciando, coa búsqueda decidida dun público diferente. E Duel (O demo sobre rodas), con Steven Spielberg demostrando o eficacísimo director que era naquel tempo no que non estaba obsesionado con dictarnos sermóns. Ou Un mundo perfecto, o filme que Clint Eastwood fixo inmediatamente despois da súa excelente e elexíaca Sen perdón. Unha road movie pode avanzar sen presas, a poucos kilómetros por hora, que son os que dá a segadora de Alvin Straight, o personaxe protagonista de Unha historia verdadeira, cruzando medio país para reencontrase cun irmán enfermo na que é unha das obras mestras dun David Lynch que soubo darlle ao relato o alento de heroico clasicismo que precisaba sen necesidade de traicionarse a si mesmo. Deixo deliberadamente para o final Dous na estrada, de Stanley Donen, unha prodixiosa análise sobre a relación de parella, sobre o amor e o desamor, un filme de eterna modernidade, melancólico e simultaneamente fatalista e esperanzador.

Sinto como un privilexio que a película que me tocou presentarlles fose unha de John Ford, por dúas razóns: primeiro, porque Ford é o meu director favorito, aquel que eu prefiro entre todos, o cal é unha opinión persoal puramente subxectiva; e segundo, porque Ford é o mellor director da historia, e isto xa empeza a ser unha cuestión obxectiva, apoiada por un número inacabábel de admiradores da súa obra entre os que atopamos nomes tan ilustres e tan diferentes coma os de Howard Hawks, Ingmar Bergman, Akira Kurosawa, Frank Capra, Satyajit Ray ou Orson Welles, de quen se conta que cando lle preguntaron polos seus tres directores favoritos respondeu que eran “John Ford, John Ford e John Ford”. Na altura do ano 1961 Jean Luc Godard atrevíase a dicir que Dous cabalgan xuntos era o mellor filme experimental do ano, e o seu compatriota Bertrnad Tavernier explicaba máis tarde nun dos seus libros que Ford era a clase de director ao cal tarde ou cedo sempre se acaba volvendo. Ford é un director de directores, o preferido polos máis grandes, e porén a súa pegada entre o gran público nunca foi demasiado contundente; de feito, boa parte da súa obra permanece practicamente descoñecida incluso entre os moi afeccionados.

Son moitos os que cren que As uvas da ira é o máis irlandés dos filmes feitos por John Ford, e non deixa de ser algo ben curioso tendo en conta que As uvas da ira é un relato profundamente estadounidense, nacido dunha novela de John Steinbeck que mesturando diferentes rexistros conta de xeito ás veces descarnado, ás veces poético, a odisea da familia Joad no seu esforzo por saír adiante na América da depresión. Cando John Ford leu a novela ao pouco de ser editada -aínda que anos despois, e nunha das súas arroutadas características, afirmaría non a ter lido xamais-, recoñeceu nela o mesmo sufrimento e a mesma dor vivida polos irlandeses cen anos atrás, cando a fame da pataca, momento no que foron forzados a elixir entre a morte e a emigración. Porque As uvas da ira fala da pobreza. Da pobreza e do éxodo.

Hai que destacar hoxe a valentía do produtor Darryl F. Zanuck ao decidirse a facer unha película sobre un material tan arriscado como era o libro de Steinbeck, cunha forte compoñente ideolóxica que dificilmente podería ser traspasada á pantalla. O propio autor non as tiña todas consigo, e só accedeu a ceder os dereito cando tivo o compromiso de Zanuck de que trataría a historia con moito respeito. Mesmo chegou a preguntarlle a Zanuck se cría o que As uvas da ira contaba sobre a explotación dos inmigrantes; Zanuck confesoulle que buscara un detective para comprobar a veracidade deses feitos, descubrindo que a realidade era aínda peor que o relatado polo escritor. Steinbeck acabou ficando moi contento co filme: “Zanuck fixo algo máis que cumplir coa súa palabra: fixo un filme duro e directo no que os actores metéronse tanto nos seus papeis que parece un documental de grande veracidade (...) Nas súas pasaxes descriptivas o filme resulta aínda máis duro que o libro”. Vinte anos despois, Steinbeck seguía pensando que As uvas da ira era “unha película marabillosa, tan boa coma sempre”. Unha parte importante do mérito correspóndelle ao guionista Nunnally Johnson, que soubo arrancarlle á extensa novela os seus elementos principais, alixeirando os seus contidos pero sen deturpar o seu espírito combativo. Certo que a última parte do filme é máis “optimista”; empezando polo paso da familia Joad polo campamento do governo, episodio xa presente na novela pero que na película aparece como lugar de esperanza despois dunha longa serie de penalidades, nunha aposta polo “new deal” reforzada polo non casual parecido físico do encargado do campamento co propio Franklin Delano Roosevelt. Por outra parte, o final desexado por Ford, un longo plano de Tom Joad camiñando pola colina ao amencer despois de despedirse da súa nai, foi reemprazado polo discurso de Ma Joad, erixida definitivamente en Nai Coraxe disposta a tirar de toda a familia: “We'll go on forever, Pa, 'cause we're the people.”

Ademais da moi maternal (e oscarizada) Jane Darwell e dun colosal Henry Fonda na pel de Tom Joad, disposto a aceptar un durísimo contrato de sete anos para conseguir o papel da súa vida e trasmitirlle a axeitada combinación de firmeza e tenrura, de home agarimoso pero tamén disposto á acción para combater as inxustizas, quero salientar, como non, a un inmenso John Carradine, un dos amigos amados/odiados de John Ford, colaborador del noutros filmes e que para daquela xa lle tiña collida ao mestre a agulla de marear. Do seu predicador que perdeu a fe, un personaxe visionario inzado de dúbidas e na procura luminosa de respostas, saen algunhas das palabras máis lúcidas do filme.

Ao longo de toda a metraxe asoma o talento de Ford e do seu sensacional director de fotografía Gregg Toland, que se inspirou no traballo épico de Dorothea Lange, pero para rematar vou citar unhas poucas escenas nas que lles recomendo que reparen con especial atención. Nos primeiros minutos, a de Muley (John Quinlan) preguntándolle ao home que lle comunica o seu deshaucio desafiuzamento contra quen deberían disparar para defender a súa propiedade, xa que aquel vai derivando as responsabilidades cada vez máis lonxe. A do mesmo Muley e a súa familia, asistindo logo resignados a destrución do seu fogar, coas súas sombras proxectadas sobre a terra á que están irremediabelmente unidos. A de Ma Joad revisando e desfacéndose dos recordos, entre eles o recorte de prensa que anuncia a condena do seu fillo Tom, e probándose uns pendentes, cun ollar que delata a súa infinita tristura. A chegada da familia toda a un dos campamentos, filmado desde a perspectiva que terían desde dentro do coche e cruzándose con homes e mulleres que chegaron antes que eles para descubrir que alí non hai tampouco ningunha oportunidade, un plano que a min me fai pensar no cine que agora fai o húngaro Béla Tarr. Calquera das escenas de John Carradine, como apuntei antes, pero sobre todas elas, o memorábel discurso final de Tom Joad, un canto humanista e libertario que resulta hoxe coma entón estremecedoramente emocionante:

Then it don't matter. I'll be all around in the dark - I'll be everywhere. Wherever you can look - wherever there's a fight, so hungry people can eat, I'll be there. Wherever there's a cop beatin' up a guy, I'll be there. I'll be in the way guys yell when they're mad. I'll be in the way kids laugh when they're hungry and they know supper's ready, and when the people are eatin' the stuff they raise and livin' in the houses they build - I'll be there, too. ¶